Samkvæmt niðurstöðum ESPAD þá drekka dönsk ungmenni mest í Evrópu. 70% ungmenna í níunda bekk höfðu neytt áfengis síðasta mánuðinn. Sjá skýrsluna í heildHÉR
“Undanfarna áratugi hafa áfengisframleiðendur í auknum mæli beint sjónum sínum og markaðsherferðum að ungu fólki og konum. Ástæðan er sú að fram að þessu hefur áfengisneysla verið minnst í þessum hópum og markaðssérfræðingar fyrirtækjanna sjá þarna tækifæri til að auka söluna. Viðleitni þeirra hefur hins vegar orðið til þess að áfengisdrykkja eykst og þykir ekki tiltökumál jafnvel við tilefni sem hingað til hefur ekki þótt við hæfi að bera fram vín í.
Fermingarveislur, svokölluð baby showers og skírnarveislur eru meðal þeirra tilefna til fagnaðar sem hingað til hefur ekki þótt ástæða til að bera fram vínveitingar í. Nú færist í vöxt að bjór og léttvín séu partur af þessum veislum. Það hlýtur að teljast undarlegt að fagna áfanga á leið barna sinna í gegnum lífið með því að skála í áfengum drykkjum einkum þegar haft er í huga að áfengisneysla foreldra kemur ævinlega verst niður á börnunum. Flestum börnum er ákaflega illa við að sjá foreldra sína drekka jafnvel þótt þau neyti víns í hófi. Þau eru næm á breytingar á rödd, framkomu og útliti og kunna því illa.
Börn á fermingaraldri eru hins vegar komin á þau tímamót að það ætti að vera foreldrunum kappsmál að halda þeim frá áfengi sem lengst. Áfengisframleiðendur hafa hins vegar séð sér leik á borði og framleiða orðið drykki með myndum af vinsælum teiknimyndapersónum á eða skreytta litríkum miðum sem eiga að sýna hversu mikil gleði fæst úr flöskunni. Í Bandaríkjunum er meira að segja fáanlegur á markaði óáfengur bjór handa börnum. Nokkuð sem heilbrigðisvísindafólk telur að eigi stóran þátt í að festa þá hugmynd í sessi hjá börnum að drykkja sé eðlilegur hluti af lífinu.
Mömmudjús sannarlega ekki saklaus drykkur
Bleikur litur, búbblur, glitagnir og skærlitt skraut, þetta má segja að einkenni umbúðir áfengra drykkja sem ætlaðir eru konum. Markaðsfólkið hefur auk þess fundið flott nafn á vörurnar, mömmudjús, og svo auglýsa sum veitingahús í Bretlandi, Kanada og Bandaríkjunum, mommy wine time, eða víntími mömmu. Þetta er mikill viðsnúningur frá því sem áður var þegar það þótti beinlínis hneyksli að ungar mæður drykkju en nú virðast þær hvattar til þess og þeim sagt að áfengið sé verðskulduð slökun frá móðurhlutverkinu.
Flestar konur hætta að drekka þegar þær uppgötva að þær eru ófrískar. Engar rannsóknir sýna að einhver skammtur af áfengi sé ásættanlegur. Besti skammturinn er því ekki neitt. Vísindamenn segja að 70 af hverjum 10.000 börnum séu útsett fyrir skaða af völdum áfengisdrykkju mæðra á meðgöngu og mörg börn víða um heim séu með vangreind heilkenni vegna hennar. Alvarlegasta útgáfurnar eru FASD eða Foetal Alcohol Spectrum Disorder og FAS Foetal Alcohol Syndrome. Nú er víða farið að þjálfa heilbrigðisstarfsfólk í að greina þennan vanda og setja upplýsingar um hann inn í námsefni og endurmenntunarnámskeið.
Víða erlendis þar sem áfengisauglýsingar eru leyfðar er þetta mikið áhyggjuefni, sérstaklega hvernig auglýsendur einbeita sér að konum og sýna áfengi sem eðlilegan hluta daglegs lífs þeirra. Ungar konur að skála í kampavíni, saman í spa-ferð, í heita pottinum eða á kaffihúsinu. Á þessum myndum er gefið til kynna að fullkomlega eðlilegt og sjálfsagt sé að drekka hvítvín með hádegismatnum eða skála við vinkonur jafnvel með barnið sitt í kerru eða vagni við hlið sér. Það er jafnvel boðið upp á freyðivín eða hvítvín í barnaboðunum eða svokölluðum Baby Showers. Gæsapartíin eru ekki gjaldgeng eða góð nema allt sé flóandi í víni. Þetta á nú eftir allt saman að vera „síðasta tækifæri“ brúðarinnar eða brúðgumans að sletta úr klaufunum áður en alvara lífsins tekur við.
Konur á framabraut markhópur
Emilie Scovill, bandarískur hjónabands- og fjölskylduráðgjafi, lýsti því í viðtali við Lisu Keeley hjá vefnum Ria Health, hvernig áfengisframleiðendur hefðu undanfarna áratugi gert konur að sérstökum markhópi og reynt allt hvað þeir geta að höfða til þeirra í auglýsingaherferðum sínum. Hún hefur um árabil hvatt stjórnvöld í heimalandi sínu til að setja skorður og skýrari reglur um hvað má og hvað ekki í auglýsingum af þessu tagi. Hún ásamt nokkrum kollegum sínum stendur fyrir herferðinni: #DontPinkMyDrink. Þar biðja þau konur að senda inn dæmi um auglýsingar þar sem drykkja kvenna er sýnd sem lúxus, glamúr, vináttuhvetjandi, valdeflandi og ánægjuleg. Tilgangurinn er að safna gögnum og sýna fram á hvaða aðferðir fyrirtækin nota til að ná til þessa nýja markhóps.
Um tíma var athyglinni beint að konum á framabraut og þar spiluðu þættir eins og Sex and the City stórt hlutverk. Vínglas í hádeginu, kokteilar eftir vinnu og freyðivín í glasi í tíma og ótíma voru órjúfanlegur hluti af lífsstíl vinkvennanna. Þættirnir voru mikið gagnrýndir fyrir þetta og þá var ein úr hópnum látin þróa með sér fíknisjúkdóm og fara í meðferð.
En skaðinn var skeður. Um öll Bandaríkin jókst kokteildrykkja kvenna og farið var að bjóða upp á freyðivín í flestum kvennaboðum, meira að segja barnaboðin fyrir kasólétta vinkonu voru ekki undanskilin. Kvennablöðin fylltust af uppskriftum af bleikum, rauðum og marglitum kokteiluppskriftum, allt svo tilvalið í vinkvennaboðið og á markað kom bleikt freyðivín í glæsilegum flöskum. Áfengir ávaxtadrykkir í skrautlegum flöskum fylltu hillurnar og bleikt gin.
Gellubjór með fáum kaloríum
En jafnvel þetta var ekki nóg. Gellubjór eða Chick Beer kom á markað, bjór sem átti að innihalda færri kaloríur en sá venjulegi. Ein áfengistegund fékk heitið; „Mummy’s Time Out“ en það mætti þýða sem mömmuhlé, eða mömmuhvíld. Allt miðar þetta að því að sannfæra konur og mæður um að áfengisneysla sé hvorki skaðleg þeim né börnunum þeirra. Á sama tíma og rannsóknir leiða æ betur í ljós að enginn skammtur af áfengi sé öruggur þegar kemur að skaðlegum áhrifum á fóstur í móðurkviði og að áfengisneysla foreldra meðan börn þeirra vaxa upp veldur djúpum og varanlegum sárum.
Árangurinn hefur ekki látið á sér standa. Alþjóðaheilbrigðismálastofnunin og vísindasamfélagið hafa sýnt fram á stóraukna áfengisneyslu kvenna og æ fleiri konur leita sér hjálpar í heilbrigðiskerfinu vegna heilsuskaða af völdum drykkju. Fleiri konur neyta nú áfengis í óhófi og þar sem ethanól safnast fyrir í fituvefjum líkamans koma skaðleg áhrif þess á heilsuna mun fyrr fram í konum vegna þess. Líffræðin sér til þess að fituprósenta kvenna er hærri en karla og eituráhrifanna gætir því mjög fljótt.
En þessar staðreyndir mega sín lítils gagnvart hugmyndauðgi auglýsingastofa og markaðsfólks áfengisframleiðenda. Það er beinlínis gert út á þau gildi sem eru konum verðmætust; valdefling, vinátta, slökun og vellíðan. Kona að skála fyrir góðum árangri í vinnunni, að slaka á yfir hvítvíns- eða freyðivínsglasi í heita pottinum með bestu vinkonunum, kona að hressa sig við á koníaki í skíðabrekkunni, mamma að slaka á í sófanum eftir að börnin eru sofnuð með rauðvín í glasi. Skilaboðin eru: Þú getur allt með hjálp áfengis og þú átt það skilið.
Sólsetursglösin glitra minna
Eftir því sem fólk eldist verður áfengi skaðlegra heilsunni. Þetta er velþekkt staðreynd innan heilbrigðisvísindasamfélagsins. Áfengisframleiðendur hafa alls ekki gleymt eldri aldurshópum þótt glimmer, glit og freyðandi búbblur séu fyrst og fremst markaðssettar fyrir yngri hópinn. Eldra fólk með vín í glasi að njóta afraksturs ævistarfsins er myndin sem dregin er upp. Gjarnan af pari sitjandi á strönd með sólsetrið í baksýn. Þetta er beint upp úr bókinni hjá tóbaksframleiðendum, eða hver man ekki eftir hinum fræga Marlboro-manni, með veðrað andlit og kúrekahatt og hina ómissandi sígarettu milli varanna? Andstæða hans var hin granna, fullkomlega vel tilhafða og augljóslega vel stæða kona sem reykti Virginia Slims. Slagorð þeirrar herferðar var: „You’ve Come a Long Way Baby!“ Hér var beinlínis verið að vísa til kvenréttindabaráttunnar og þess hve langt konur hefðu náð í átt að því að standa jafnfætis karlmönnum á öllum sviðum.
Í raun er ekki undarlegt að áfengisframleiðendur séu farnir að gera út á konur í auknum mæli. Mun fleiri konur en áður eru sjálfstæðar í efnahagslegu tilliti og viðhorf til drykkju kvenna hafa breyst mikið undanfarna áratugi. Það eru ekki nema um það bil sjötíu ár síðan það þótti hneyksli ef kona sást drukkin á almannafæri. Nú kippir sér enginn upp við það. Og hugmyndaauðgin á sér engin takmörk, til dæmis má nefna að á alþjóðlegum degi kvenna auglýsti vínbúð í Washington DC vodka með ferskju-, sítrónu- eða agúrkubragði sem hin fullkomna drykk fyrir spa-daginn.
Kate Baily, breskur hlaðvarpsstjórnandi og annar höfunda bókarinnar, Love Yourself Sober: A Self-Care Guide to Alcohol-Free Living for Busy Mothers, er þeirrar skoðunar að afleiðingar þess að markaðsstjórar áfengisframleiðenda séu farnir að einbeita sér að mæðrum og sérhanna drykki til að freista þeirra og leggja áherslu á að ná megi slökun og draga úr kvíða með hjálp áfengis sé stórhættuleg þróun. Þetta ýti undir, segir hún, að konur telji að það sé sjálfsagt og eðlilegt að nota alkóhól til að deyfa sig. Það sé einhvers konar umbun sem þær megi leyfa sér.
Á sama tíma hafa rannsóknir sýnt að konur í Bandaríkjunum drekka nú orðið nánast jafnmikið og karlmenn. Um leið margfaldast sá fjöldi kvenna sem leitar sér meðferðar vegna fíknivanda í Bretlandi, Kanada og Bandaríkjunum. Þetta eru afleiðingar þess að áfengisdrykkja hefur verið normalíseruð, gerð ásættanleg og eðlileg á öllum æviskeiðum og við allar félagslegar athafnir.
Auglýsingar normalísera
Áfengisauglýsingar eru bannaðar á Íslandi en menn hafa fundið ýmsar leiðir til að komast fram hjá því banni, m.a. með því að auglýsa léttöl á íþróttaleikjum, í sjónvarpi og blöðum. Vínkynningar eru sömuleiðis algengar en þær þjóna sama tilgangi, að „normalísera“ eða staðla drykkju.
Myndir af fólki að skála yfir góðum mat eða vínflöskum á uppdekkuðu borði gefa til kynna að ekki sé hægt að njóta matarins öðruvísi en með rétta víninu. Að allt bragðist betur sé vel valið rauðvín, hvítvín eða aðrir áfengir drykkir bornir fram með.
Hér á landi er þetta ekki síður áhyggjuefni vegna þess að herferðir sem höfða til ungs fólks fara ekki síst fram á netinu, á samfélagsmiðlum og öðrum síðum sem sóttar eru af ungu fólki. Sérstakt átak gegn unglingadrykkju hér á landi skilaði gríðarlega góðum árangri og Ísland hefur oft verið tekið sem dæmi erlendis um hvernig snúa megi og breyta drykkjumenningu vegna þess. Nú bendir allt til þess að drykkja ungmenna sé að aukast að nýju og fyrir ekki svo löngu voru fluttar fréttir af því að landadrykkja væri að aukast meðal þessa hóps. Það má leiða að því sterkum líkum að normalísering drykkju í kvikmyndum, sjónvarpsþáttum og á netmiðlum er höfða til unglinga og ungmenna sé ein af ástæðum þess að þau kjósa að byrja að drekka.” (Úr blaði Samhjálpar, greinin “Þarf alltaf að vera vín?” 1. tölublað 2025).
Síðustu tvo daga höfum við fjallað um flutning vínbúðarinnar á Akureyri úr miðbænum í norðurhluta bæjarins og höfum bæði heyrt í aðstoðarforstjóra ÁTVR sem sagði flutninginn hafa verið nauðsynlega ákvörðun fyrirtækisins því ekki fannst annað hentungra rými í miðbænum. Við heyrðum líka í kaupmanni í miðbænum á Akureyri og bæjarstjóranum sem höfðu af þessu nokkrar áhyggjur og við fengum líka skoðanir hlustenda. Í gær hringdum við í Vilhjálm Árnason þingmann Sjálfstæðiflokksins sem vildi meina að staðsetning nýrra vínbúða ráðist sannarlega ekki af lýðheilsusjónarmiðum.
Árni Guðmundsson félagsuppeldisfræðingur og formaður foreldrasamtaka gegn áfengisauglýsingum var á línunni (tengill í mynd)
Í grein sem formaður Foreldrasamtaka gegn áfengisauglýsingum ritaði í Vísi 1. mars segir m.a. “Þeir sem hafa farið fremstir í að breiða skipulega út að þessi netsala sé lögleg haga áróðri sínum með svipuðum hætti og tóbaksiðnaðurinn gerði og gerir, hafna gagnreyndri þekkingu, gefa ekkert fyrir vísindi og fresta þess að stýra umræðunni í kraft fjármagns og áhrifa.” ( https://www.visir.is/…/202526…/jon-og-felagar-eru-farnir ) Miðað við grein forstjóra í áfengisbransanum, sem birtist 3. mars, “Af hverju lýgur Alma” þá mætti bæta við smætta, niðra og gera lítið úr fólki sem stendur í vegi fyrir ítrustu sérhagsmunum viðkomandi. Sorglegt fyrst og fremst og undarlegt ef viðkomandi telji svona rugl vera sér til framdráttar.
Heilbrigðisráðherra var í viðtali á Rás 2 í morgun. Þar varaði hún eindregið við breytingum á sölufyrirkomulagi áfengis hérlendis sem væri einn af grunnþáttum þess hve vel hefur tekist í forvörnum, ekki síst hvað varðar börn . Áfengisneysla á Norðurlöndum að Danmörku undanskilinni sýndi í raun mikilvægi þess fyrirkomulags sem viðkomandi þjóðir búa við. Ráðherra vitnaði í þeim efnum m.a. til nýlegrar skýrslu Alþjóða heilbrigðismálastofnunarinnar WHOog varaði eindregið við að markaðsöflum væri falin forráð í þessum efnum. Þar helgist markmið fyrst og fremst af viðskiptasjónarmiðum með tilheyrandi auglýsingum og markaðssókn, sem gengur út á að ná sem mestri sölu og eigin ágóða með öllum tiltækum ráðum.
Að gefnu tilefni leggja Félag íslenskra hjúkrunarfræðinga, Félag lýðheilsufræðinga, Ljósmæðrafélag Íslands, Læknafélag Íslands, Sálfræðingafélag Íslands, Sjúkraliðafélag Íslands, Félagsráðgjafafélag Íslands, Lyfjafræðingafélag Íslands, Iðjuþjálfafélag Íslands, Þroskaþjálfafélag Íslands, Félag áfengis- og vímuefnaráðgjafa, SÁÁ, Fræðsla og forvarnir-félag áhugafólks um forvarnir og heilsueflingu, Foreldrasamtök gegn áfengisauglýsingum, IOGT á Íslandi og SAFF-Samstarf félagasamtaka í forvörnum, sameiginlega fram eftirfarandi sparnaðarráð í samráðsgátt:
Þann 26. ágúst sl. komu ofangreind félög heilbrigðisstétta, forvarnarsamtaka og fleiri á framfæri áskorun til yfirvalda um að bregðast við yfirstandandi lýðheilsuógn vegna stóraukinnar netsölu áfengis. Í henni kom m.a. fram:
” Í samþykktri stefnu Alþingis um lýðheilsustefnu til ársins 2030 segir að Íslendingar verði meðal fremstu þjóða í lýðheilsustarfi sem byggist á bestu vísindaþekkingu og reynslu og að stjórnvöld skuli hafa lýðheilsu að leiðarljósi við alla áætlanagerð og stefnumótun. Í lögum um verslun með áfengi og tóbak segir að starfrækja skuli ÁTVR og að markmið laganna sé að skilgreina umgjörð um smásölu áfengis og heildsölu tóbaks sem byggist á bættri lýðheilsu og samfélagslegri ábyrgð, að takmarka og stýra aðgengi að áfengi og tóbaki og draga þannig úr skaðlegum áhrifum áfengis- og tóbaksneyslu, og að vernda ungt fólk gegn neyslu áfengis og tóbaks og takmarka framboð á óæskilegum vörum.”
Félögin skora á yfirvöld að hvika í engu frá samþykktri lýðheilsustefnu til ársins 2030 og markmiðum gildandi laga um einkasölu ÁTVR á áfengi. Ofangreindir aðilar vilja, að gefnu tilefni, koma því á framfæri að samfélagslegur kostnaður af áfengisneyslu er mikill. Felst hann m.a. í kostnaði vegna heilbrigðis- og félagsþjónustu, í löggæslu og réttargæslukerfi, vegna eigna- og líkamstjóns og í minni framleiðni samfélagsins m.a. vegna dauðsfalla og vinnutaps. Kostnaður og önnur áhrif falla þannig á neytendur, aðstandendur þeirra og samfélagið í heild. Sjá má staðreyndir um áhrif áfengisneyslu á vef Alþjóðaheilbrigðismálastofnunarinnar https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/alcohol Þá er vakin athygli á því að í bréfi WHO til heilbrigðisyfirvalda á Íslandi þann 18. júlí 2023 er tilgreint að evrópska áætlunin um aðgerðir vegna áfengis 2022-2025, sem samþykkt var einróma af öllum 53 aðildarríkjum árið 2022, hvetur aðildarríkin til að forgangsraða aðgerðum til að stjórna framboði áfengis, þar á meðal að huga að því að taka upp ríkisreknar áfengissölur (including considering the provision of state-operated alcohol outlets).
Eins og Alþjóðaheilbrigðismálastofnunin hefur undirstrikað þá hefur áfengisiðnaðurinn mikla hagsmuni af því að selja áfengi til að hagnast. Áfengisiðnaðurinn beitir sömu aðferðum og tóbaksiðnaðurinn til að koma í veg fyrir eða tefja fyrir reglusetningu stjórnvalda og grafa undan góðri opinberri stefnu. Í nýju skjal frá WHO (nóvember 2024) Empowering public health advocates to navigate alcohol policy challenges – alcohol policy playbook eru teknar saman þær fullyrðingar sem áfengisiðnaðurinn styðst við í sínum málflutningi og gagnrök lýðheilsufólks og stofnana. Þar segir í formála (bls. VI); Áfengisiðnaðurinn heldur röngum upplýsingum á lofti sem hafa haft skaðleg áhrif á þekkingu og vitund almennings. Innan við þriðji hver Evrópubúi veit að áfengisneysla eykur hættu á krabbameini og aðeins 20% kvenna hafa nauðsynlegar upplýsingar til að geta tekið upplýst val um áfengisneyslu. Viðskiptahagsmunir atvinnugreina eins og áfengis- og tóbaksiðnaðarins rekast stöðugt á lýðheilsumarkmið, en við verðum að hefja okkur yfir þær áskoranir. Eins og undirstrikað er í nýlegri skýrslu WHO/EURO um viðskiptaákvarðanir vegna langvinnra sjúkdóma, þá beita atvinnugreinar háþróuðum aðferðum til að móta skynjun almennings, hafa áhrif á fjölmiðlaumfjöllun, og jafnvel stöðva pólitísk ferli. Þetta undirstrikar nauðsyn þess að stefnumótendur, heilbrigðisyfirvöld og talsmenn lýðheilsu fái þau tæki sem þeir þurfa til að fletta ofan af og eyða þessum skaðlegu og röngu upplýsingum. „Misinformation perpetuated by the alcohol industry has contributed to a dangerous gap in public awareness; fewer than one in three Europeans know that alcohol increases cancer risk, and just 20% of women have the information necessary to make informed choices about alcohol consumption. The commercial interests of industries like alcohol and tobacco persistently clash with public health objectives, but we must rise above these challenges. As highlighted in the recent WHO/EURO report on the commercial determinants of noncommunicable diseases, industries employ sophisticated tactics to shape public perception, influence media narratives, and even capture political processes. This underscores the urgency of equipping policymakers, health authorities, and advocates with the tools they need to expose and dismantle these harmful narratives.“
Í sömu skýrslu kemur fram í kafla 1.3.1 (bls.13) að áætlaður samfélagslegur kostnaður áfengisneyslu ef allt er tekið saman nemi um 2.6% af vergri landsframleiðslu (VLF). „There is a substantial and growing body of literature estimating the economic costs to society that are caused by alcohol use. For example, a 2021 PROSPERO-registered systematic review and analysis identified 29 studies focused on the estimation of alcohol’s social cost (73). An analysis aggregating these identified studies from 29 primarily high-income countries showed that, if all harms caused by alcohol were included, the social cost of alcohol use expressed as a percentage of national gross domestic product (GDP) was 2.6%.“
Verg landsframleiðsla (VLF) á Íslandi var 4.321 milljarður árið 2023. Því má ætla að samfélagslegur kostnaður af áfengisneyslu hafi verið rúmir 112 milljarðar króna á Íslandi árið 2023 út frá gögnum WHO. Nákvæm uppreiknuð upphæð er 112.346.000.000. kr.
Samkvæmt úttekt frá desember 2018 er talið að með því að færa áfengissölu frá Systembolaget, ríkissölunni í Svíþjóð, til einkaaðila myndi áfengisneysla þar aukast verulega. Ef salan væri færð til einkarekinna sérverslana mætti gera ráð fyrir því að áfengisneysla ykist um 20,00% á hvern einstakling. Ef salan væri færð inn í matvöruverslanir ykist áfengisneyslan um 31,2% á hvern einstakling. Fyrirkomulag áfengissölu hefur verið mjög svipað hjá Systembolaget í Svíþjóð og hjá ÁTVR á Íslandi og því mætti gera ráð fyrir að sambærileg neysluaukning yrði hér ef einkaaðilar tækju yfir áfengissölu á Íslandi.
Allar rannsóknir sýna að áfengisneysla hefur neikvæð áhrif á lýðheilsu og mikinn samfélagslegan kostnaði í för með sér. Þær sýna einnig að öll aukning í sölu áfengis, m.a. vegna aukins aðgengis að áfengi, veldur tilheyrandi aukningu á áfengistengdum skaða og samfélagslegum kostnaði. Það felst því mikill sparnaður í því að hvika í engu frá samþykktri lýðheilsustefnu til ársins 2030 og markmiðum gildandi laga um einkasölu ÁTVR á áfengi. Sá sparnaður hleypur á milljörðum króna á ári.
Réttur barna á Íslandi til lífs án neikvæðra afleiðinga áfengis- og vímuefnaneyslu
Vika 43, vímuvarnavikan, verður 23. – 30. október í ár en þetta er 8. árið sem þessi vika er tileinkuð vímuvörnum. Vika 43 er vettvangur félagasamtaka sem hafa forvarnir að markmiði starfs síns eða vilja leggja vímuvörnum lið, til þess að vekja athygli á forvarnastarfi og áfengis- og vímuefnamálum; varpa ljósi á viðfangsefni forvarna og kynna sérstaklega starf sem unnið er á vettvangi félagasamtaka; vekja athygli landsmanna á mikilvægi forvarna, einkum forvörnum gagnvart börnum og unglingum og; virkja þekkingu, styrk og samstöðu grasrótarsamstarfs til eflingar forvarnastarfs.
Að þessu sinni er í viku 43 athygli beint að rétti barna og ungmenna til vímulauss lífs og verndun þeirra gegn neikvæðum áhrifum neyslu áfengis og annarra vímuefna, eins og mælst er til í yfirlýsingu aðildarríkja Alþjóðaheilbrigðismálastofnunarinnar frá árinu 2001(1) og barnasáttmála Sameinuðu þjóðanna (2). Þennan rétt barna þarf að verja með ýmsum hætti og í vikunni verður kastljósi beint að því í hverju þessi réttur felst og hvernig Íslendingar standa sig hvað þetta varðar.
Dagskrá vímuvarnaviku 2011:
Vikuna 23. til 29. október verður vakið með ýmsum hætti athygli á því hvernig við getum verndað rétt barna fyrir vandamálum vímuefnaneyslu. Umræðum, greinaskrifum, áskorunum, fundum og auglýsingum verður komið á framfæri með ýmsum hætti í sjónvarpi, útvarpi, dagblöðum og netmiðlum.
Undirritun yfirlýsingar Viku 43 fer fram í sal KFUM við Holtaveg föstudaginn 28. október nk. kl. 15.00. Þangað er fulltrúum félagasamtaka í verkefninu Vika 43 boðið að koma og undirrita yfirlýsingu Viku 43 en að auki munu skrifa nafn sitt á hana við þetta tækifæri velferðarráðherra, Guðbjartur Hannesson og umboðsmaður barna, Margrét María Sigurðardóttir.
Yfirlýsingunni verður í framhaldi dreift til fjölmargra aðila sem fara með málefni forvarna á Íslandi; skóla, stofnana, stjórnenda, heimila, fagaðila og samtaka til hvatningar og upplýsingar um þennan mikilvæga rétt barna til lífs án áreitis neikvæðra afleiðinga áfengis- og vímuefnaneyslu.
Ágætis bæklingur var gefinn út af Forsætisráðuneytinu, Þjóðkirkjunni, Velferðasjóð barna, Umboðsmann barna ásamt Heimili og skóla. Bæklingurinn ber heitið, Verndum bernskuna, og er ætlaður foreldrum og uppalendum. Í bæklingnum koma fram tíu heilræði. Heilræði nr. 6 hljómar þannig að foreldrum er ætlað að hlífa barninu við ónauðsynlegu áreiti. Í því heilræði kemur einnig fram að ýmsir bera ábyrgð á því sem borið er á borð fyrir barnið þitt, þú sem foreldri og uppalandi, fjölskyldan, starfsfólk skóla og fjölmiðlar (Verndum bernskuna, e.d.). Ágætis heilræði og ágætt að fá áminningu um hvaða skyldur og ábyrgð ég beri gagnvart mínu barni. En hvernig er það hægt þegar lögbrot eru framin í fjölmiðlum þessa lands daglega. Áfengisauglýsingar verða sífellt fyrirferðameiri í íslensku samfélagi og ekki nóg með að fjölmiðlar eru duglegir að birta áfengisauglýsingar því einnig má sjá ýmsa fyrirtækjabíla merkta áfengistegundum. Eitt er víst að við síendurteknar auglýsingar á áfengi þá myndast jákvæðari viðhorf til áfengis og væntanlega aukast líkurnar hjá þeim sem horfir eða hlustar á áfengisauglýsingu á að versla auglýsta vöru. En erum við ekki með lög í landinu sem segja að það sé bannað að auglýsa áfengi? Í áfengislöggjöfinni kemur eftirfarandi fram hvers konar auglýsingar á áfengi og einstökum áfengistegundum eru bannaðar. Enn fremur er bannað að sýna neyslu eða hvers konar aðra meðferð áfengis í auglýsingum eða upplýsingum um annars konar vöru eða þjónustu (Lög um áfengi nr.7515/1998). Og ef við skoðum lög um tóbaksvarnir þá er svipað uppá teningnum. En þar kemur fram að hvers konar auglýsingar á tóbaki og reykfærum eru bannaðar hér á landi (Lög um tóbaksvarnir, nr.631/2002).
Ekki er mikil munur á orðalagi í þessum tveimur greinum, annars vegar 7.gr í Lög um tóbaksvarnir og hins vegar 20.gr. Í Lög um áfengi. Tóbaksauglýsingar hef ég ekki orðið vör við en sífellt er verið að auglýsa áfengi í fjölmiðlum landsins. Hvernig stendur á því? Eru innflytjendur áfengis tilbúnari til þess að fremja lögbrot en þeir sem flytja inn tóbakið? Eða er þetta bara allt sama tóbakið? Það að lög séu ekki virt í landinu er til háborinnar skammar. Innflytjendur áfengis þurfa leyfi til þess að fá að flytja inn áfengi og það leyfi fá þeir frá stjórnvöldum. Lög hafa svo verið sett þar sem bannað er að auglýsa þessa ákveðna neysluvöru sem er eins og flestir vita er engin venjuleg neysluvara. Hvernig svo stendur á því að innflytjendur geta í sífellu verið að brjóta landslög og komast upp með það á ég erfitt með að skilja. Kærur vegna áfengisauglýsinga hafa verið sendar en litið sem ekkert er gert til þess að stöðva þetta áreiti. Ef eitthvað er þá fjölgar áfengisauglýsingum frekar en hitt. Til hvers að vera með lög ef ekki er farið eftir þeim? Í skýrslu, Ímynd Íslands: Styrkur, staða og stefna sem forsætisráðuneytið lét gera til þess að styðja við útrásina er talið til kosta að Íslendingar séu ekki svo mikið fyrir reglur og aga. Þessi skýrsla birtist í apríl árið 2008. Við vitum nú öll hvernig það endaði. Viljum við að samfélagið sé þannig að einstaklingar og fyrirtæki brjóti lög og reglur til þess eins að græða sem mest? Því það er væntanlega peningargræðgin sem knýja innflytjendur áfram. Vonin um að fleiri kaupi áfengið og ekki verra að fá að kynna fyrir börnum og ungu fólki sem fyrst fyrir vörunni. Dýrar og vel út pældar auglýsingar dynja á okkur þar sem fjölskyldan situr á föstudagskvöldi fyrir framan sjónvarpið og biður eftir að fjölskylduþátturinn ,,Útsvar” hefjist. Þvílík snilld og það í ríkissjónvarpinu, sjónvarpi allra landsmanna. Ég sem foreldri og uppalandi er orðin langþreytt á þessari þvælu þeirra sem eiga sjá til þess að við séum laus við áfengisauglýsingar og kalla eftir aðgerðum stjórnvalda. Viljum við virkilega að börn og ungmenni séu að ,,fræðast” um hvaða áfengistegund sé best af ráðandi markaðsöflum sem eru svo sannarlega að nýta sér frjálsræðið hér á landi? Samfélagsleg og siðferðisleg ábyrgð gagnvart börnum hvílir ekki einungis á foreldrum heldur einnig á markaðanum og stjórnvöldum þessa lands sem settu áfengislög á sínum tíma.
Foreldrasamtökum gegn áfengisauglýsingum berst fjöldi kvartanna vegna áfengisauglýsinga í Ríkisútvarpinu. Á bak við eina ábendingu/ kæru frá Foreldrasamtökunum getur því verið fjöldi ábendinga frá fólki . Þrátt fyrir einlægar óskir og ábendingar um að Ríkisútvarpið sinni skyldum sínum , sýni gott fordæmi og ábyrgð gagnvart okkar yngstu þegnum þá hafa brot á 20. gr áfengislaga um bann við áfengisauglýsingum verið þverbrotin og ef eitthvað er þá hefur Ríkisútvarpið gengið fram fyrir skjöldu þeirra aðila sem misvirða sjálfsögð og lögvarin réttindi barna og ungmenna til þess að vera laus við áfengisáróður .
Nú er svo komið að Ríkisútvarpið hirðir ekki lengur um viðskeytið “ léttöl“ enda er það að öllu jöfnu málinu algerlega óviðkomandi. Nýjast dæmið er að tiltekin vínveitingastaður auglýsir algerlega átölulaust (áfengistegundina) „ XXXX svell kaldur“. Það þarf engan sérstakan málfarsráðunaut til þess að benda Ríkisútvarpinu á kyn orða en ef þetta á að vera enn ein „léttöls“ auglýsingin þá er ekki bara um brot og útúrsnúning á 20. gr. áfengislaga að ræða, því málnotkunin er æðstu menningarstofnun þjóðarinnar til skammar.
Hvað þarf margar kærur og ábendingar til þess að Ríkisútvarpið fari að lögum? Hvernig samfélag er það eiginlega þegar Foreldrasamtök gegn áfengisauglýsingum þarf að standa í erjum við útvarp allra landsmanna vegna algerlega sjálfsagðra réttinda barna og ungmenna. Skilur Ríkisútvarpið ekki samfélagslega ábyrgð sína. Er Ríkisútvarpið eins og óþægur krakki ? Er ekki komin tími til að yfirstjórn Ríkisútvarpsins grípi í taumanna og sjái til þessa að Ríkisútvarpið standi undir nafni sem virðuleg menningarstofnun í siðuðu samfélagi.
Hér hægra megin á síðunni er með einföldum hætti hægt að senda inn ábendingar um brot á banni við áfengisauglýsingum. Formið er einfalt og tilkynning berst viðkomandi lögregluyfirvöldum fljótt og skilmerkilega. Margir hafa notfært sér þetta sem er hið besta mál.
Það er einnig mögulegt að senda okkur ábendingar um brot sem við komum áfram í nafni Foreldrasamtakanna. Það er margir sem notfæra sér þessa leið. Í slíkum tilfellum er hægt að senda ábendingu til okkar í póstfangið foreldrasamtok@foreldrasamtok.is merkt “Ábending”. Æskilegt er að með ábendingum fylgi rafræn gögn s.s. myndir, myndskeið og eða annað sem sýnir brotið sé þess kostur. Í þeim tilfellum sem slíku er ekki að skipta þá nægir að senda okkur lýsingu. Dæmi um slíkt væri: Xx auglýsing í sjónvarps/útvarpsstöðinni x 12 janúar 2011 klukkan xx í þættinum x .
Láttu þig málið varða – láttu vita af augljósum lögbrotum – Með lögum skal land byggja
Þessi vefsíða notar "vafrakökur" til að auðvelda aðgengi að vefnum. Við reiknum með að þú sért sammála því en þú getur afþakkað þáttöku ef þú vilt. Vafraköku stillingarÍ lagi
Vafraköku skilmálar
Vafrakökur
Þessi vefsíða notar vafrakökur til að bæta upplifun þína við að skoða vefsíðu okkar. Af þessum vefkökum eru vefkökur sem eru taldar nauðsynlegar vistaðar af vafranum þínum og eru til að síðan virki eins og hún þarf. Við notum líka aðrar kökur sem hjálpa okkur að greina og skilja hvernig þú notar vefinn. Þær eru vistaðar aðeins með þínu leyfi. Þú getur skráð þig út úr notkun á þeim vefkökum. Með því að leyfa ekki notkun á sumum þessum vefkökum þá getur þín upplifun af notkun vefsins breyst .
Sumar vefkökur eru nauðsynlegar fyrir þig fyrir til að nota alla eiginleiga síðunnar. Þær gera mögulegt að fylgjast með öryggis ógnum. Þær skrá engar persónulegar upplýsingar.
Þessar vefkökur vista upplýsingar um fjölda heimsókna, fjölda einstakra notenda, hvaða síður hver og einn skoðar og hvaða notandi kemur. Þessar upplýsignar hjálpa okkur til að skilja og greina hve vel síðan virkar og hvað er hægt að lagfæra. Okkar vefsíða sýnir ekki auglýsingar eða skráir vefkökur tengdar auglýsingum.
Virkni: Þetta eru vafrakökur sem hjálpa ákveðinni virkni sem ekki er nauðsynleg á vefsíðu okkar. Þessir virkni fela í sér að fella inn efni eins og myndskeið eða deila efni vefsíðunnar á samfélagsmiðla.
Afkasta vafrakökur eru notaðar til að skilja og greina helstu árangurstölur vefsíðunnar sem hjálpa til við að skila betri notendaupplifun fyrir gestina.
Tölfræði: Þessar vafrakökur vista upplýsingar eins og fjölda heimsókna, fjölda einstakra gesta, hvaða síður eru skoðaðar, hvaðan gesturinn kemur og fleira. Þessar upplýsingar hjálpa okkur að skilja og greina hversu vel vefsíðan stendur sig og hvað þarf að bæta .
Að þessu sinni er í viku 43 athygli beint að rétti barna og ungmenna til vímulauss lífs og verndun þeirra gegn neikvæðum áhrifum neyslu áfengis og annarra vímuefna, eins og mælst er til í yfirlýsingu aðildarríkja Alþjóðaheilbrigðismálastofnunarinnar frá árinu 2001(1) og barnasáttmála Sameinuðu þjóðanna (2). Þennan rétt barna þarf að verja með ýmsum hætti og í vikunni verður kastljósi beint að því í hverju þessi réttur felst og hvernig Íslendingar standa sig hvað þetta varðar.
